Khu hàn lâm đất Thăng Long

Trường Tự Tháp hay là Trường Hồ Đình, nằm ở phía tây Hồ Gươm do Tiến sĩ Vũ Tông Phan sáng lập, đương thời quen gọi là Trường Ông nghè Tự Tháp. Trường đào tạo được nhiều nhân tài cho đất nước vào cuối thế kỷ 19 như Hoàng giáp Nguyễn Tư Giản, người huyện Đông Anh (Hà Nội), Hoàng giáp Lê Đình Điên, người làng Mọc, ngoại thành Hà Nội, các Cử nhân Nguyễn Huy Đức, Ngô Văn Đạng đều là người huyện Thọ Xương (nay là quận Hoàn Kiếm, Hà Nội).

Từ đài câu cá Ngọc Sơn

Đền Ngọc Sơn tương truyền là đài câu cá dưới thời Lê Trịnh, về sau trở thành ngôi chùa của gia đình ông Tín Trai, một nho gia quê ở Thường Tín. Sau này ông Tín Trai nhượng cho Hội khuyến thiện do Vũ Tông Phan làm Hội trưởng. Từ đây, Ngọc Sơn được sửa thành đền, là trụ sở của Hội khuyến thiện, một tổ chức của các sĩ phu danh tiếng ở Thăng Long lúc đó: Nguyễn Văn Siêu, Cao Bá Quát, Trần Văn Vi... và đương nhiên là Vũ Tông Phan.

Mục đích của Hội là làm rõ đức sáng, đổi mới dân sinh; đồng thời, Hội cũng đóng vai trò một nhà xuất bản lớn phổ biến những tác phẩm nâng cao dân trí, cổ vũ lòng yêu nước, tiêu biểu nhất là bộ văn sách Cổ văn hợp tuyển dày gần 3.000 trang; bên cạnh đó là Kinh đạo nam; Tang thương ngẫu lục của Phạm Đình Hổ; Phượng Sơn từ chí lược của Nguyễn Thu; Khán Sơn đình thi tập của Đặng Huy Tá; tổng tập đồ sộ của Nguyễn Văn Siêu gồm Phương Đình văn loại, Phương Đình tùy bút, Anh ngôn tập, Vạn lý tập, v.v.

Đầu năm 1966, theo kiểm kê của Sở Văn hóa - Thông tin Hà Nội, số ván khắc in ở đây còn giữ được là hơn nghìn bản. Đó là chưa kể số bản in để lại chùa Liên Phái (mạn Bạch Mai, quận Hai Bà Trưng ngày nay).

Sách báo còn ghi, sau này, vị Hội trưởng thứ hai của Hội khuyến thiện là Nguyễn Văn Siêu từng sửa sang đền Ngọc Sơn, và dựng thêm Tháp Bút, Đài Nghiên, bắc lại cầu Thê Húc, xây đình Trấn Ba... Gần đây, có nhiều học giả nhận định, những công trình ấy có thể có sự tham gia ý kiến của ông nghè Tự Tháp từ trước đó chăng?

Vũ Tông Phan, ông nghè Tự Tháp, một sĩ phu giàu tâm huyết, một nhà giáo dục xuất sắc, đồng thời là một nhà thơ tài hoa. Với Tô Khê tùy bút tập, Lỗ An di cảo thi tập, Thăng Long hoài cổ, Kiếm hồ thập vịnh... gồm ba bốn trăm bài thơ, người đời sau đánh giá: thơ có nhiều suy ngẫm độc đáo, triết lý, sâu sắc về thế sự; tràn ngập trong thơ là cảnh sắc thiên nhiên của đất nước; và đậm đà qua lời thơ là mối giao hòa giữa tâm hồn với tự nhiên. Theo Nhà giáo Vũ Thế Khôi, Giám đốc điều hành Trung tâm tiếng Việt Trường đại học Ngoại ngữ Hà Nội, cháu nội sáu đời ông nghè Tự Tháp, vào mùa thu năm nay, nhân dịp có cuộc hội thảo khoa học kỷ niệm 200 năm ngày sinh Vũ Tông Phan, sẽ xuất bản cuốn kỷ yếu của tiến sĩ họ Vũ.

200 năm sau, xuân năm Rồng này, ánh nước, mầu hoa quanh hồ Hoàn Kiếm vẫn rung hồng, rạng rỡ vận hội non sông sắp bước vào thiên niên kỷ mới, tỏa sáng như tâm huyết ông nghè Tự Tháp vẫn chờ mong:

Bờ đông nắng loáng cành đào rung

Hồ nước mầu hoa chung ánh hồng...

 Bùi Hạnh Cẩn